شتر در سرتاسر دنیا به عنوان یک گونه مقاوم، کم توقع و با پتانسیل بالا معرفی شده است که اهمیت پرورش آن در دنیا، با توجه به افزایش اقلام خوراکی، کمبود مراتع و همچنین فرآوردههای تولیدی منحصر بهفرد این حیوان در مقایسه با دیگر حیوانات در حال افزایش است.
صحبت از انقراض که میشود ذهن همه سریع سراغ یوزپلنگ ایرانی میرود، شاید در نوبت بعدی گوزن زرد، گربه پالاس، سیاهگوش، درنای سیبری، پلنگ ایرانی، شاهروباه، روباه شنی و برخی انواع مارها در ذهن جای گرفته باشد. هیچکس اما یادی از شتر دوکوهان نمیکند. حیوانی که در ردهبندیهای جهانی «به شدت در معرض خطر انقراض» دستهبندی شده و رده حفاظتی مشابه با یوزپلنگ ایرانی دارد.
اشاره به شتر دوکوهانه در اوستا
اما تاریخچه استفاده از شتر دوکوهانه در ایران چندان روشن نیست؛ هرچند که در اوستا -کتاب مقدس زرتشتیان- که بین سال های 530 تا 570 پیش از میلاد نگاشته شده، اشاره فراوان به شتر شده است اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است؛ برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا، شتر دوکوهانه بوده و شتر یک کوهانه سال ها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شده است. این فرضیه مبتنی بر نقش هایی بر روی دیوارهای تخت جمشید است که در فاصله زمانی بین قرن ششم یا هفتم پیش از میلاد ساخته شده است.
مطالعات انجام شده در ایران نشان میدهد که طی سالیان گذشته در کشور ما شترهای دوکوهانه بیشتر از شترهای تک کوهانه نگهداری شده، اما بهمرور زمان بهعلت تطابق بیشتر شترهای یک کوهانه با شرایط اقلیمی کشور، این گونه از کشورهای عربی به ایران آورده شده و جایگزین شترهای دوکوهانه شده است.
ایران مقام بیستم دنیا از نظر پراکنش شتر
سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس، سمنان، بوشهر، هرمزگان، یزد و چند استان دیگر از استانهای شترخیز کشور هستند و ایران از نظر پراکنش شتر در آسیا مقام هشتم و در دنیا مقام بیستم را دارد.
*استان اردبیل تنها زیستگاه شتر دوکاهانه در ایران
استان اردبیل، تنها زیستگاه اصلی پرورش شتر دوکوهانه ایرانی است. شترهای دوکوهانه ایران با نام علمی(Camelus bactrianus) بهعنوان ذخیره ژنتیکی دامی بسیار ارزشمندی بهحساب میآیند که موطن و جایگاه اصلی آنها در ایران، استان اردبیل(دشت مغان و مشگین شهر) بوده و همچنین گزارشهای پراکندهای از وجود تعداد انگشت شماری شتر دوکوهانه در استانهای گلستان و آذربایجان شرقی حکایت میکند. شتر دو کوهانه در میان عشایر دشت مغان و آذربایجان از دیرباز جایگاه ویژهای داشته است، چرا که این حیوان به هنگام ییلاق و قشلاق عشایر اثاث و وسایل زندگی ایلات را بر پشت خود حمل و از ارتفاعات صعبالعبور سبلان عبور میدهد.
تنوع ژنتیکی عامل اصلی انقراض شترها
از جمله نکات مهم در مورد شترهای دوکوهانه استان اردبیل اندازه جمعیتی کوچک و وجود ضریب خویشاوندی نسبتا بالا در میان آنهاست. علیرغم وجود تنوع ژنتیکی در میان شترها عامل منفی ضریب همخونی و خویشاوندی بالا میتواند عاملی در انقراض سریعتر این گونه جانوری بهشمار رود. بهعبارت دیگر خزانه ژنتیکی هر جمعیت جانوری جهت جلوگیری از انقراض خود باید متنوعتر باشد و ضریب همخونی بالا میتواند در انقراض یک جمعیت محدود جانوری بسیار موثر باشد.
عوامل نجات شتر دوکوهانه
ایجاد تسهیلات ویژه برای شترداران در استان، تامین علوفه و مراقبتهای دامپزشکی ویژه از شترها، افزایش تعداد شترهای دوکوهانه نگهداری شده در سایر استانها، ایجاد بازار خرید و فروش مناسب برای شتر، حمایت ویژه دولت از ایستگاههای پرورش شتر در استان، افزایش تعداد شتر دوکوهانه از طریق روشهای مدرن انتقال جنین، متنوع کردن خزانه ژنتیکی از طریق ورود شترهای نر دوکوهانه از کشور همجوار(جمهوری آذربایجان)، حمایت ویژه از پایان نامهها و تحقیقات دانشجویی در زمینه شترهای دوکوهانه، انجام تحقیقات کاربردی و موثر در زمینه احیا و افزایش زاد و ولد و کثرت شتر و ایجاد یک مشارکت همگانی صحیح و برنامهریزی شده(مردمی و دولتی) عواملی هستند که میتوانند شتر دوکوهانه ایرانی را از خطر انقراض نجات دهند.
شتر دیگر کاربردی برای عشایر ندارد